ÖDEMELERDE YENİ DÖNEM

      

Ticari ilişkilerin hem sayıca artması hem de karmaşık duruma gelmesi bu işlemlerin bir parçası olan ödemeleri de karmaşık hale getirmiştir. Basit ticari ilişkilerde ödemeler, para olarak adlandırılan nesnenin alacaklıya teslimi, zilyetliğinin devriyle gerçekleştirilirken, günümüzde ödemelerde artık bu nesne görünmez duruma gelmiştir. Günümüzde para fiziki yapısından kurtularak içerdiği satın alama gücünün değişik yöntemlerle ve araçlarla devri "ödeme" olarak adlandırılarak, alacaklı ve borçlu arasında gerçekleşirken kullanılan araç ve yöntemlere bağlı olarak ödemelerde değişik aracılar yer almaya başlamıştır.

           

Uzunca dönem ödemelerde aracılık, bankacılık hizmetleri kapsamında sadece bankalar tarafından ve onların geliştirdikleri araçlar ile gerçekleştirilmiştir. Gelişen bilgi teknolojileri sonucu "ödeme" bir hizmet alınına dönüşmüş ve "ödeme hizmetleri" kavramı ortaya çıkmıştır. Bu gelişme ödeme hizmetleri sağlayıcılarını (bankalar, ödeme kuruluşları ve elektronik para kuruluşları) bunların ödeme yapmalarını sağlayacak yoğun olarak bilişim teknolojilerinin kullanıldığı ödeme sistemlerini ortaya çıkarmıştır. Bu alanda kuruluşundan başlamak üzere devletin denetim ve gözetiminde olan bankalar dışındaki yapıların faaliyetinin de gözetim ve denetimi önem kazanmıştır. Zaman içinde ortaya çıkan kötü uygulamalar sonucu ödeme yapacak olan ile aracılık edecek olan arasındaki ilişkilerin düzenlenmesi gereği de zorunlu hale gelmiştir. Zira mal ve hizmet alım satımının karşılığı olan para borcunun gereği gibi ve zamanında ödenmesi, ödemeden kaynaklanan olumsuz hukuki sonuçların ortaya çıkmaması sağlıklı bir ekonomik yapının temel koşullarından biridir.

6493 sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanun

Bu gelişmelerin ortaya çıkardığı "ödeme kuruluşları" "elektronik para kuruluşları" "ödeme sistemleri" nin ve faaliyetlerinin düzenlemeye kavuşturulması amacıyla 20.6.2013 tarih ve 6493 sayılı Kanun ile temel düzenlemeler yapılmıştır. Böylece bankalar dışında ödeme işlemlerine aracılık edecek kuruluşlar bakımından temel esaslar getirilmiştir. Kanunun gerekçesinde de ayrıntılı olarak belirtildiği üzere Avrupa Birliği'nin 2007/64/EC sayılı Ödeme Hizmetleri Direktifi, 2009/44/EC sayılı Direktif ile değişik 2009/110/EC sayılı Elektronik Para Kuruluşlarının Kurulması, Faaliyetlerinin Sürdürülmesi, Denetimi Direktifi ve 2009/26/EC sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemlerinde Mutabakatın Nihailiği Direktifi çalışmalarda dikkate alındığı gibi değişik uluslararası kuruluşların da çalışmalarından yararlanılmıştır. Zira, teknolojiye dayalı ödeme araçlarının sınır tanımaz yapısı bu alanda ülkesel düzenlemelerin ve uygulamaların da yeknesak olması en azından uyum içinde olması gereğini ortaya çıkarmaktadır. Aksine bir uygulama durumunda, son dönemlerde değişik isimler altında çıkarılan araçlarda karşılaşıldığı üzere konuya ilişkin düzenlemelerin daha geniş serbesti içerdiği ülkelere doğru araçların kaymasına neden olabilmekte ve bu araçlar diğer ülkelerde de denetime tabi olmaksızın kullanılabilmektedir.

 Ödeme kuruluşları

6493 sayılı Kanun ödeme kuruluşları konusunda tanım getirirken ödeme hizmeti kavramına atıfla, bu hizmeti sağlamak ve gerçekleştirmek için bu Kanun kapsamında yetkilendirilmiş tüzel kişiyi ifade ettiğini belirtmiştir. Ödeme hizmetinin de nelerden ibaret olduğu yine Kanunda sayılmıştır. Bu sayılan ödeme hizmetlerini gerçekleştiren tüzel kişiler "ödeme kuruluşu" olarak nitelendirilmekte olup "ödeme hizmeti" ni gerçekleştirmek için Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan "faaliyet izni" almaları gerekmektedir.

Diğer taraftan, Kanun ile düzenlenen ödeme hizmetlerinin sınırlarının kesin bir şekilde çizilebilmesi amacıyla Kanun kapsamında ödeme hizmeti olarak nitelendirilemeyecek işlemler de özel olarak sıralanmıştır. Bu tür ödeme faaliyetleri Kanunun kapsamı dışında tutulmuştur. Dolayısıyla da ödeme hizmeti olarak nitelendirilemeyecek faaliyetleri gerçekleştirmekte olan kuruluşlar bu Kanun kapsamında öngörülen yükümlülüklere tabi olmayacak, ödeme kuruluşu olarak nitelendirilemeyeceklerdir.

Kanunda on beş bent halinde yer alan ödemeler bu Kanundan istisna edilmiştir. Ayrıca BDDK'ya diğer işlem ve hizmetleri de istisna olarak belirleme yetkisi tanınmıştır. Nakit olarak yapılan ödemeler, ticari temsilcilerin yaptığı ödemeler, kar amacı gütmeyen veya yardım amacıyla yapılan nakit para toplama ve teslimi şeklindeki ödeme işlemleri, nakit olarak yapılan avans, kapora, pey akçesi olarak adlandırılan ödeme işlemi, nakit döviz alım satım işlemleri, 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu kapsamındaki kıymetli evrak ve özellikle çekler, kağıt posta havalesi ile gerçekleştirilen ödeme işlemleri, bankalar ve sermaye piyasası kurumları arasında gerçekleştirilen ödeme işlemleri ve sermaye piyasası faaliyetleri ile ilgili ödeme işlemleri, teknik hizmet sağlayıcılarının hizmetleri, sınırlı ağda gerçekleştirilen mal ve hizmet alımlarında kullanılan araçlara ilişkin hizmetler, sayısal cihazlar ile yapılan ödeme işlemleri, ödeme hizmeti sağlayıcısının kendi nam ve hesabına yaptığı ödeme işlemleri, ana şirket ile bağlı ortaklıkları arasındaki ödeme işlemleri, otomatik vezne makineleri ile yapılan ödeme işlemleri bu Kanun kapsamında "ödeme hizmeti" olarak değerlendirilemeyeceği öngörülmüştür.

Bu istisna kapsamında yer alan ödemelerden önemli bir kısmını oluşturan sınırlı bir ağda yer alan işlemler, gerek ödemelerin sınırlı iş yerlerince kabul edilen araçlar ile yapılmaları bakımından gerekse ödemeye konu olan mal ya da hizmet türünün sınırlı olması bakımından istisna kapsamında yer almıştır. Sadece ödeme aracını çıkaranın iş yerinde kullanılabilen, müşterinin alış veriş kararını etkileyen ve mağaza tercihinde öne çıkan bir pazarlama aracı olan mağaza kartları bunlara örnektir. Diğer bir örnek de sınırlı bir hizmet sağlayıcı ağında kullanılabilen değişik ticari isimlerle sunulan araçlara ilişkin ödeme işlemleridir. Başka bir uygulama da sınırlı bir mal ya da hizmet çeşidi için ödeme aracını çıkaran ile yapılan ticari bir anlaşma çerçevesinde gerçekleştirilen mal veya hizmet alımında kullanılabilen araçlara ilişkin işlemlerdir. Akaryakıt, yemek, hediye kartı olarak adlandırılan sadece belirli iş yerinde ya da belirli bir mal ya da hizmet alımında kullanılabilen araçlara ilişkin ödeme işlemleri bu grupta yer almaktadır.

Sınırlı ağ, sadece aynı marka altında faaliyet gösteren değişik iş yerlerinin oluşturduğu zincirlerde kullanılma, diğer markalar altında faaliyet gösteren ağlardaki üçüncü şahısları ve şubeleri bu kavram dışında tutma şeklinde dar olarak değerlendirilemeyecektir. Sınırlı coğrafi alanda kullanılma, ağda yer alan üyeler arasında önemli mali ilişki ya da kapalı ticari ilişkiler şeklinde ölçütlerde sınırlı ağ kavramının kapsamı içinde ele alınmalıdır.

Özet olarak bu şekilde ifade edilen araçlarla yapılan ödemelere ilişkin işlemler Kanun kapsamında ödeme hizmeti olarak nitelendirilemeyecek ve bu faaliyeti gerçekleştiren kuruluş da ödeme kuruluşu olarak değerlendirilemeyecektir.

 Elektronik para kuruluşları

Söz konusu Kanun kapsamında faaliyet izni alınması gereken diğer bir kuruluş da "elektronik para kuruluşları" dır. Kanunda elektronik para, elektronik para ihraç eden kuruluş tarafından kabul edilen fon karşılığı ihraç edilen, elektronik olarak saklanan, bu Kanunda tanımlanan ödeme işlemlerini gerçekleştirmek için kullanılan ve elektronik para ihraç eden kuruluş dışındaki gerçek ve tüzel kişiler tarafından da ödeme aracı olarak kabul edilen parasal değeri ifade ettiği belirtilmiştir. Elektronik para ihraç etme yetkisi verilen tüzel kişi de "elektronik para kuruluşu" olarak nitelendirilerek bu faaliyetini gerçekleştirmesi yine Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan faaliyet izni almasına bağlanmıştır.

Ödeme sistemi işleticileri

Kanunda faaliyeti izne bağlanan diğer bir kuruluş da "ödeme sistemi işleticiliği" dir. Kanuna göre ödeme sistemi, üç veya daha fazla katılımcı arasındaki transfer emirlerinden kaynaklanan fon aktarımlarının gerçekleştirilmesini sağlamak amacıyla yapılan takas ve mutabakat işlemleri için gerekli altyapıyı sunan ve ortak kuralları olan yapıyı ifade ettiği belirtilmiştir ve sistem işletici olacak tüzel kişilerin faaliyetleri Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankasında faaliyet izni alması koşuluna bağlanmıştır.

Faaliyet izinleri

6493 sayılı Kanun ile bu alanda yeni faaliyet gösterecek kuruluşlar bakımından koşullar öngörülürken mevcut kuruluşların yeni Kanuna uyum sağlamaları bakımından da hükümler getirilmiştir. Kanunun Geçici 2. maddesine göre bu Kanun kapsamında çıkarılması gereken yönetmeliklerin yayımı tarihinden başlamak üzere bir yıl içinde başvuru ile birlikte gerekli izinleri almak zorunda oldukları gibi uygulamalarını da Kanun ve alt düzenlemelerinde yer alan hükümlere uygun hale getirmek zorundadırlar. Söz konusu yönetmeliklerden  Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para İhracı ile Ödeme Kuruluşları ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Yönetmelik 27.6.2014 tarih ve 29043 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemlerinin Faaliyetleri Hakkında Yönetmelik ise 28.6.214 tarih ve 29044 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmıştır. Ödeme sistemi ile ilgili yönetmeliklerde öngörülen süre içerisinde faaliyet izni alınmaması halinde söz konusu Kanun kapsamında faaliyette bulunamayacaklardır.

19.6.2015 tarih ve 29391 sayılı Resmi Gazetede yayımlanmış olan Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası'nın kararlarında;

- İstanbul Takas ve Saklama Bankası AŞ (TAKASBANK) tarafından gerçekleştirilmekte olan ve Borsa İstanbul AŞ Pay Piyasası ve Gelişen İşletmeler Piyasası nezdinde gerçekleşen işlemlere ilişkin takas ve mutabakatın yapıldığı "Pay Piyasası Takas Sistemi" ile Borsa İstanbul AŞ. Borçlanma Araçları Piyasası nezdinde gerçekleşen işlemlere ilişkin takas ve mutabakatın yapıldığı Borçlanma Araçları Piyasası Takas Sistemi" nin

- Merkezi Kayıt Kuruluşu AŞ. (MKK) tarafından işletilmekte olan ve menkul kıymet transfer işlemlerine ilişkin takas ve mutabakat faaliyetlerinin gerçekleştirildiği "Merkezi Kaydi Sistem" in

           

Kanun uyarınca menkul kıymet mutabakat sistemi olarak kabul edilmesine ve bu kapsamda  sistem işleticisi olarak faaliyet göstermek üzere faaliyet izni verilmesine karar verilmiştir. Ayrıca bunun yanında sistem işleticisinin diğer faaliyetleri kapsamında değerlendirilebilecek faaliyetleri de Yönetmeliğin 17. maddesine göre onaylanmıştır.

- Bankalararası Kart Merkezi AŞ (BKM) tarafından işletilmekte olan banka kartı ve kredi kartı işlemlerinin bankalar arasındaki takas ve mutabakatını sağlayan "Yurtiçi Takas ve Hesaplaşma Sistemi" nin

- Garanti Ödeme Sistemleri AŞ tarafından işletilmekte olan "Takas Net Sistemi"nin

- Bankalararası Takas Odaları Merkezi tarafından işletilmekte olan ve çeklerin bankalar arasında hesaben ödenmesine ilişkin takas ve mutabakat işlemlerinin gerçekleştirilmesini sağlayan  "Çek Takas Sistemi" nin

Kanun uyarınca ödeme sistemi olarak kabul edilmesine ve bu kapsamda sistem işleticisi olarak faaliyet göstermek üzere faaliyet izni verilmesine karar verilmiştir. Sistem işleticiliği faaliyetine ilave olarak gerçekleştirilen bazı faaliyetlerin de yapabilecekleri diğer faaliyetler kapsamında Yönetmelik'in 17 maddesine göre onaylanmıştır.

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurulu tarafından 9.7.2015 tarihli Kurul kararı ile UPT Ödeme Hizmetleri A.Ş.’ye, 14.7.2015 tarihli Kurul kararları ile Gönderal Ödeme Hizmetleri A.Ş ve Vizyon Tahsilat Sistemleri ve Ödeme Hizmetleri A.Ş.’ye, 6.8.2015 tarihli Kurul karar ile BPN Ödeme Kuruluşu A.Ş.’ye 6493 sayılı Ödeme ve Menkul Kıymet Mutabakat Sistemleri, Ödeme Hizmetleri ve Elektronik Para Kuruluşları Hakkında Kanunun 14 üncü maddesinin (1) numaralı fıkrası ile 15 inci maddesinin (1) numaralı fıkrası çerçevesinde ödeme kuruluşu olarak faaliyette bulunma izni verilmiştir.

           

İzinsiz faaliyette bulunma 6498 sayılı Kanunda özel olarak yaptırıma bağlanmış olup, bu Kanuna göre alınması gereken izinleri almaksızın sistem işleticisi, ödeme kuruluşu veya elektronik para kuruluşu gibi faaliyet gösteren gerçek kişiler ile tüzel kişilerin görevlileri bir yıldan üç yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılması hükme bağlanmıştır.

Diğer taraftan bu Kanuna göre alınması gereken izinleri almaksızın ticaret unvanlarında, her türlü belgelerde, ilan ve reklamlarda veya kamuoyuna yaptıkları açıklamalarda "sistem işleticisi" "ödeme kuruluşu" veya "elektronik para kuruluşu" gibi faaliyet gösterdiği izlenimini yaratacak söz ve deyimleri kullanan gerçek kişiler ile tüzel kişilerin görevlileri bir yıldan üç yıla kadar hapis ve beş bin güne kadar adli para cezası ile cezalandırılmaktadır.

Bu son derece ciddi yaptırımlar karşısında değişik isimler altında söz konusu Kanun kapsamındaki faaliyetleri gerçekleştirmekte olan kuruluşların uyum açısında bu süre içinde gerekli faaliyet izni almamış olanların faaliyetlerini yürütememeleri ve yaptırımlar ile karşılaşmaları kuvvetle muhtemeldir.

(Dünya Gazetesi, 11.09.2015, s.14)